مقاله بازيافت پلاستيك از نمكي‌ها تا كارگاه‌ها
بازيافت ضايعات پلاستيكي در شهرهاي ايران غيراصولي و بدون هيچ گونه كنترل و برنامه‌ريزي منطقي صورت مي‌گيرد. حجم بسياري از مواد پلاستيكي را دوره‌گردها از گوشه و كنار شهرها و حتي از درون نهرهاي فاضلاب جمع‌آوري و روانه هزاران كارگاه كوچك غيربهداشتي مي‌كنند.
پايگاه اطلاع‌رساني شهرسازي و معماري: حيات، رشد و توسعه صنايع در گرو وجود صرفه اقتصادي طرح‌هاي صنعتي است. صنعت بازيافت نيز از اين قاعده مستثني نيست و به نظر مي‌رسد بايد به موازات بررسي زيست محيطي و بهداشتي، به عوامل اقتصادي بازيافت محصولات توجه شود. چرخه بازيافت مواد چرخه‌اي بسيار طولاني و هزينه‌بر است و دراين ميان بازيافت پلاستيك با توجه به زياد بودن هزينه بهره‌برداري و ساير هزينه‌هاي ساليانه نسبت به سود حاصل از فروش محصول بازيافتي به نام «گرانول» توجيه اقتصادي مناسبي ندارد .
پلاستيك ماده شيميايي است كه از نفت خام تهيه و مواد مختلفي به آن اضافه مي‌شود. PVC يكي از انواع پلاستيك‌هاست كه حاوي عنصر كلر است و از نظر زيست محيطي خطرات بسياري را در بر دارد. هنگام توليد و تهيه پلاستيك مواد سرطان‌زا وارد محيط مي‌شوند در صورت آتش گرفتن اين ماده ، مواد خطرناكي از آن متصاعد شده و محيط را مي آلايند .
دست اندركاران صنعت بازيافت معتقدند بازيافت پلاستيك با توجه به هزينه بالاي آن و ساير هزينه‌هاي وابسته توجيه اقتصادي مناسبي ندارد. اما در عين حال با توجه افزايش جمعيت و به تبع آن افزايش ميزان توليد زباله‌هاي پلاستيكي بازيابي اين بخش از پسماند ها نيز ضرورتي انكار نا پذير است.
از سوي ديگر بازيافت زباله هاي پلاستيكي در صورتي كه در يك فرايند نظام يافته قرار گيرد و كنترل شود مي تواند در اشتغالزايي و تامين حفظ سلامت و بهداشت محيط زيست تاثير گذار باشد.
دكتر «منيره مجلسي‌نصر»، عضو هيات علمي و مدير گروه بهداشت محيط دانشگاه شهيد بهشتي يكي از مشكلات مهم توسعه شهري و صنعتي را مساله دفع مواد زائد جامد مي‌داند و معتقد است بسياري از كشورها در زمينه مديريت اين مواد با مشكل مواجه و نيازمند راه‌حل‌هاي جامع و كاربردي هستند.
به گفته اين كارشناس بر پايه «دستور كار 21 » كنفرانس «ريو» در سال 1992، اگر اقدامات لازم در زمينه مواد زائد صورت نگيرد با توجه به تغيير جمعيت از 3/5 ميليارد نفر در سال 1992 به 5/8 ميليارد نفر در سال 2025 ميلادي، ميزان مواد زائد توليدي از نظر حجمي به 4 تا 5 برابر مي‌رسد.
اين امر در ايران نيز با افزايش روزافزون جمعيت و گسترش مداوم شهرها از يك سو و توسعه فعاليت‌هاي صنعتي، تجاري و خدماتي از سوي ديگر منجر به توليد مقادير زيادي مواد زائد جامد شهري شده كه در بيشتر مواقع با توجه به كمبود امكانات و بودجه، مشكلات بسياري را در پي داشته است.
دكتر «هايده شيرازي»، مدير عامل سازمان بازيافت و تبديل مواد كرمانشاه از ديگر كارشناساني است كه معتقد است جمع‌آوري پسماندها در بسياري از شهرهاي ايران، حتي در شهرهاي بزرگ، به دليل فقدان برنامه‌ريزي مناسب با افزايش پسماندهاي ناشي از تجمع جمعيت (افزايش مهاجرت و جمعيت) و تغيير الگوهاي مصرف (استفاده از مواد يك بارمصرف پلاستيكي) به معضل بزرگي تبديل شده است. امروزه مديريت پسماند ديگر فقط منحصر بر جمع‌آوري پسماندها نيست، بلكه جمع‌آوري پسماندها يكي از حلقه‌‌هاي مهم مديريت آن يعني آموزش، تفكيك، جمع‌آوري، بازيافت و پردازش است .
وي مي‌افزايد: «اگر امكانات تفكيك پسماندها در مبدا (استقرار مخازن) فراهم شود، ولي امكانات مناسب جمع‌آوري پسماند فراهم نشود، اجراي برنامه آموزشي براي تفكيك پسمانده ها موفق نخواهد بود و علاوه بر آلودگي‌هاي زيست‌محيطي، هزينه‌هاي پردازش پسماندها _ به عنوان جايگزين دفن _ بيشتر خواهد شد.»
روش‌ها و صنايع بازيافت پلاستيك در ايران
مواد زايد پلاستيكي در سه مرحله توليد و وارد چرخه زباله مي‌شوند؛ در جريان توليد مواد خام، ساخت كالا و مصرف. دكتر «نعمت‌الله جعفرزاده» دكتر در مهندسي بهداشت محيط معتقد است: «در شروع اين فرايند، يعني مرحله بهره‌برداري از مواد اوليه، موادي توليد مي‌شود كه كيفيت چندان بالايي ندارند و به آنها مواد دورريز مي‌گويند. بعد از اين مرحله، مقداري از مواد خام در مراحل توليد كالاهاي پلاستيكي به مواد زايد تبديل مي‌شوند. مثلا در كارگاه‌هايي كه با استفاده از دستگاه‌هاي تزريق پلاستيك انواع مختلف پلاستيك‌هاي بادي و تزريقي توليد مي‌شود، درصدي از محصول كيفيت مطلوبي ندارد كه بايد از چرخه توليد كنار گذاشته شود. در مرحله دوم ساخت و هنگام تبديل محصول به ابعاد استاندارد، مقداري مواد دورريز توليد و در مرحله مصرف نيز مقداري ضايعات پلاستيكي مثل بطري‌هاي پلاستيكي و جز اينها توليد مي‌شود. بنابراين بسته به نوع صنعت و مصرف، انواع مختلف مواد پلاستيكي در زباله‌ها يافت مي‌شوند.»
تركيبات عمده مواد پلاستيكي در زباله‌هاي شهري شامل مواد پلاستيكي مثل پي‌وي‌سي، پلي‌اتيلن، پلي‌آيمدها و پلي‌استايرن است. اين مواد به دليل كاربرد زياد در صنايع بسته‌بندي، ظروف يك‌بار مصرف و لوازم خانگي به مقدار زيادي در زباله‌هاي شهري يافت مي‌شوند. بنابراين صنايع بازيافتي بايد حول محور اين مواد شكل گيرند.»
با وجود گذشت حدود 35 سال از عمر صنعت پتروشيمي در ايران، بازيافت پلاستيك به دليل وجود منابع سرشار نفت و ارزاني مواد اوليه پلاستيك تا قبل از انقلاب اسلامي مورد توجه صنايع قرار نگرفت. بعد از انقلاب و به خصوص در زمان جنگ تحميلي، محاصره اقتصادي و كاهش درآمدهاي نفتي و در نتيجه افزايش قيمت مواد پلاستيكي تعدادي از كارخانه‌ها به فكر استفاده از ضايعات پلاستيكي و استفاده مجدد از مواد پلاستيكي افتادند. بدين طريق آهسته آهسته صنعت بازيافت پلاستيك رونق گرفت. در حال حاضر بسياري از كارخانه‌هاي كشور با استفاده مجدد از مواد پلاستيكي به عنوان جبران‌كننده در خريد مواد خام اوليه صرفه‌جويي مي‌كنند.
مراحل بازيافت ضايعات پلاستيكي
پس از جمع‌آوري پلاستيك‌هاي ضايعاتي، كه بيشتر توسط افراد دوره‌گرد، به اصطلاح عاميانه آن، «نمكي‌ها»، انجام مي‌شود، اشخاصي به نام «آسيابي خرها» آنها را خريداري مي‌كنند. در مرحله بعد، تعدادي از كارگران كه مسئول تفكيك پلاستيك‌ها بر مبناي رنگ و جنس آنهايند جداسازي پلاستيك‌ها را آغاز مي‌كنند. اين كارگران به طور معمول پلاستيك‌ها را از نظر جنس به دو نوع بادي و تزريقي و نيز از نظر رنگ‌بندي به انواع بي‌رنگ، سفيد، قرمز، آبي و مشكي تقسيم مي‌كنند.
جعفرزاده معتقد است: «در ساختمان پلاستيك‌هاي بادي مانند پلي‌اتيلن، پلي وينيل كلرايلد بسيار فشرده وجود دارد و به همين دليل اينها انواع خشك و شكننده‌اند در حالي كه پلاستيك‌هاي تزريقي مانند پلي‌اتيلن با تراكم پايين، و پلي‌اتي‌تري‌فتالات نرم‌تر و انعطاف‌پذيرترند. هدف اصلي از جداسازي اين دو نوع مواد از يكديگر آن است كه كيفيت حاصل از مخلوط كردن اين دو نوع پلاستيك مطلوب نيست و مخلوط حاصل به صورت شن‌ريزه از دستگاه بيرون مي‌آيد.»
از نظر رنگ‌بندي نيز ارزش ريالي پلاستيك‌ها متفاوت است به هر ميزان كه از طرف مواد بي‌رنگ و يا با رنگ روشن به طرف رنگ‌هاي تيره‌تر مي‌رويم از ارزش ريالي پلاستيك‌ها كاسته مي‌شود، به اين معني كه پلاستيك‌هاي بي‌رنگ يا كريستالي بالاترين قيمت و پلاستيك‌هاي كدر و متمايل به رنگ مشكي پايين‌ترين قيمت را دارند.
در مرحله بعدي، پلاستيك‌هاي جدا شده را در يك آسياي بزرگ مي‌ريزند و آنها را به صورت تكه‌هاي بسيار ريز (چيپس) خرد مي‌كنند. پلاستيك‌هاي خرد شده در اين مرحله آماده فروش به كارخانه‌هاي بازيافت پلاستيك هستند.
در كارخانه و در نخستين مرحله، پلاستيك‌هاي خرد و ريز در يك ظرف شستشو قرار مي‌گيرند و پس از شست و شو در يك سبد خشك كن پخش مي‌شوند. در قسمت زيرين اين سبد يك منبع حرارت‌زا با گرماي ملايم قرار دارد.»
وي با توصيف اين مراحل مي‌افزايد: «پس از اين كه پلاستيك‌ها خشك شدند، در دستگاه «اكسترودر»، قرار مي‌گيرند. اين دستگاه شبيه به چرخ گوشتي بزرگ است، با اين تفاوت كه ناحيه مياني آن مجهز به سيستم‌هاي حرارت‌زا (منظور از سيستم‌هاي حرارت‌زا، تعدادي المنت با مقاومت بالاست كه توان توليد حرارت بسيار زيادي را دارند. حرارت‌زا، تعدادي المنت با مقاومت بالاست كه توان توليد حرارت بسيار زيادي را دارند). حرارتي كه اين سيستم ايجاد مي‌كند به طور متوسط بين 250 تا 150 درجه سانتي‌گراد است. به كمك حرارت توليد شده، پلاستيك‌هاي خرد و ريزقبلي به صورت خميري از داهانه «اكسترودر» خارج مي شوند (اصطلاح رايج براي اين خمير «كلوچه» است).
از آن جا كه وجود خرده‌هاي چوب و كاغذر و غيره در اين مرحله باعث خراب شدن جنس توليدي مي‌شود، يك قوري استيل با چشمه هاي بسيار ريز در محل خروج خميرپلاستيك از دستگاه قرار داده شده تا به عنوان صافي عمل كند. چون مواد به شكل مذاب خراج مي‌شوند، اين مواد اضافي گرفته مي‌شود. هر چند مدت يك بار نيز براي تميز كردن قوري آن را مي‌سوزانند.»
جعفرزاده مراحل نهايي كار را اين گونه بيان مي‌كند: «خميرها (كلوچه‌ها) را در يك ظرف آب قرار مي دهند تا سرد و سفت شوند و بعد آنها را در داخل آسيا مي‌ريزند. اين دستگاه خمير سفت شده را به گلوله‌ها و گويچه‌هاي پلاستيكي (گرانول) كه نسبتا ريز و خرد هستند تبديل مي‌كند. اين گويچه‌هاي پلاستيكي (گرانول‌ها) را مي‌توان ماده خام ثانوي تلقي كرد. در مرحله نهايي، اين گرانول‌ها را در دستگاه‌هاي قالب‌گيري مي‌ريزند و محصول مورد نظر در قالبي كه از قبل طراحي شده است تولدي مي‌شود. محصولاتي را كه در مرحله قالب‌گيري به شكل نامطلوب و ناقص توليد مي‌شوند، دوباره آسياب مي‌كنند و مورد استفاده قرار مي‌دهند.»
ميزان بازيافت مواد پلاستيكي در تهران
بررسي‌هاي انجام شده نشان مي‌دهند حدود 30 تا 35 درصد كارگاه‌ها و كارخانه‌ها در سطح شهر تهران به بازيابي پلاستيك مربوط به كارگاه‌هايي است كه مجوز بهره‌لبرداري را از وزارت صنايع دريافت نكرده‌اند و به عبارت ديگر، به شكل غيرقانوني فعاليت دارند و تقريبا تمامي مواد اوليه مورد نياز خود را از مواد ضايعاتي تامين مي‌كنند.
هر يك از اين كارخانه‌ها، در صورت تامين مواد، به طور متوسط روزانه يك تن ماده آسياب شده را به محصولات مختلف پلاستيكي تبديل مي‌كنند و آن را به بازار مصرف عرضه مي‌كنند. به غير از كارخانه‌هاي ياد شده، اغلب كارخانه‌هايي كه با توليد محصولات پلاستيكي سر و كار دارند، هر يك به نسبت‌هاي متفاوت از مواد آسياب‌شده در كنار مواد دست اول استفاده مي‌كنند. البته آن دسته از مصنوعات پلاستيكي كه كاربرد مستقيم در امور مربوط به بهداشت فردي و اجتماعي دارند، منحصرا از مواد دست اول توليد مي‌شوند و از اين قاعده مستثني هستند. مي‌توان پيش‌بيني كرد كه روزانه در تهران حدود 50 تن مواد پلاستيكي ضايعاتي بازيافت مي‌شود.
همايون مدني شاهرودي كارشناس ارشد سازمان بازيافت شهرداري تهران معتقد است با توچه به پيشرفت‌هايي كه در زمينه صنعت بازيافت، به دست آمده است، محصولاتي كه با استفاده از اين مواد تولدي مي شوند نيز از كيفيت بسيار بالايي برخوردارند و به تبع آن كاربرد گسترده‌اي هم يافته‌اند.
اين پيشرفت نيز مديون قوانيني است كه در اين زمينه در كشورهاي توسعه يافته تدوين و تصويب شده‌اند. براي مثال، در بسياري از كشورهاي پيشرفته نظير آلمان، سوئيس، ژاپن و ايالات متحده آمريكا قوانيني تصويب شده است كه بر اساس آنها كارخانه‌ها ملزم شده‌اند تا بخشي از مواد خام مورد نياز خود را از مواد بازيافتي تامين كنند. به بيان ديگر، مواد خام اوليه در كنار مواد خام ثانويه (بازيافتي) مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
براي مثال در ايالات متحده بسياري از كارخانه‌هاي توليد كننده محصولات پلاستيكي مجبورند كه 5 تا 15 درصد از مواد مورد نياز خود را از مواد بازيافتي تامين كنند. نسبت استفاده از مواد بازيافتي در كشورهاي مختلف متفاوت است.»
وي مي‌افزايد: «محصولات بازيافتي كه امروزه در كشورهاي جنوب شرقي و شرق آسيا، اروپا و آمريكا تولدي مي‌شوند كيفيت بسياري از مواد توانسته‌اند جايگزين مناسبي براي مواد جديد به كار رفته در توليد و ابزار و لوازم مختلف باشند. اين جايگزيني تا حدي توسعه يافته سات كه از آنها در ساختن وسايل بسيار دقيق و حساس نظير كامپيوتر استفاده مي‌شود (بورد در واقع يك تخت پلاستيكي است كه بخش‌هاي سخت‌افزاري كامپيوتر نظير كيت‌ها، ترانزيستورها و مقاومت‌هاي مختلف روي آن نصب مي‌شود. وي با اشاره به مطلب فوق به اين مثال اشاره مي‌كند كه: «در ژاپن براي ساختن قاب نگهدارنده ديسك‌هاي طلايي كه ارزش زيادي دارند از 50 درصد مواد بازيافتي استفاده مي شود كه اين پلاستيك‌ها در حقيقت از پوشش پلاستيكي ديسك‌هاي مصرف شده قبلي به دست آمده‌اند.
استفاده دوباره از پلاستيك‌هاي مصرف شده به يك يا دو محصول محدود نمي‌شود، بلكه با توجه به كثرت فرآورده‌هاي پلاستيكي، بازيافت آنها نيز طيف گسترده‌اي را تشكيل مي‌دهد. براي مثال، در كشورهاي صنعتي از ضايعات پلاستيكي در صنايعي نظير خودروسازي، قايق‌سازي، ادوات و لوازم الكتريكي و الكترونيكي، ابزار و وسايل خدمات شهري نظير نيمكت‌هاي عمومي و حصار اطراف پارك‌ها،
لوازم كشاورزي و بسياري ديگر از صنايع توليدي استفاده مي‌شود.»
عباس ميرزايي كارشناس بهداشت محيط محصولاتي كه در ايران از پلاستيك‌هاي ضايعاتي توليد مي‌شود را در مقايسه با محصولات مشابه خارجي با كيفيت بسيار پايين‌تري ارزيابي مي‌كند و علت اين امر را در نحوه جمع‌آوري پسماندها و نيز در مكانيسم بازيافت آنها مي‌داند.
وي مي‌افزايد: «پلاستيك‌هايي كه به صورت مخلوط با مواد ديگر جمع‌آوري و بازيافت مي شوند ناخواسته دچار افت كيفيت مي‌شوند، زيرا موادي نظير كاغذ و چوب به علت نبود كنترل دقيق، به محيط عمل وارد مي‌شود و ساختمان ملكولي پلاستيك‌ها را تغيير مي‌دهد. از طرف ديگر، مراحل مختلف بازيافت پلاستيك‌ها نيز به صورتي بسيار ابتدايي صورت مي‌گيرد. دستگاه‌هايي كه براي اين منظور به كار برده مي‌شوند در اغلب موارد مستهلك شده‌اند و بازدهي چندان بالايي ندارند. انواع مختلف پلاستيك كه از نظر ساختار ملكولي كاملا با يكديگر تفاوت دارند، تنها از نظر نوع به دو دسته (بادي و تزريق) تقسيم و سپس به سيستم وارد مي‌شوند.»
عده‌اي از افراد سودجو كه به توليد محصولات پلاستيكي مشغول‌اند، به رغم آگاهي به اهميت موضوع بهداشت فردي و اجتماعي و تنها به خاطر منافع شخصي خويش، از مواد بازيافتي در ساخت وسايلي نظير ليوان و قمقمه‌هاي پلاستيكي و وسايل اسباب‌بازي كودكان استفاده مي‌كنند.
بازيافت ضايعات پلاستيكي در شهرهاي ايران غيراصولي و بدون هيچ گونه كنترل و برنامه‌ريزي منطقي صورت مي‌گيرد. حجم بسياري از مواد پلاستيكي را دوره‌گردها از گوشه و كنار شهرها و حتي از درون نهرهاي فاضلاب جمع‌آوري و روانه هزاران كارگاه كوچك غيربهداشتي مي‌كنند. علاوه بر پايين بودن بازده و كيفيت محصول، تبديل اين مواد به ظروف مواد غذايي، خط‌كش و اسباب‌بازي نيز از نظير بهداشتي بسيار مضر است.
ميزان توليد و مصرف مواد پلاستيكي در ايران
در حال حاضر دو مجتمع عظيم پتروشيمي بندر امام خميني و پتروشيمي اراك مهم‌ترين توليدكنندگان مواد اوليه پليمري در كشور به شمار مي‌روند. اين دو مجتمع انواع خاصي از ترموپلاستيك‌ها را كه كاربرد زيادي در صنايع پايين دست دارند توليد مي‌كنند.
به نظر كارشناسان محيط زيست هر ساله بودجه سنگيني براي واردات مواد پلاستيكي صرف مي‌شود و توليد داخلي هنوز تكافوي نياز كشور را نمي‌كند. بنابراين با تشويق بازيافت و استفاده مجدد مي‌توان از بار واردات كاست.
بازیافت زغال فعال شده
به مرور زمان و استفاده از زغال فعال شده , سطح آن از مواد آلاینده اشباع می شود. زغال فعال شده یک محصول گران است و در عین حال میتواند در چرخه بازیافت قرار گیرد و مجددا مورد استفاده قرار گیرد. بازیافت زغال فعال شده , هزینه کمی نسبت به تولید اولیه دارد و دارای قیمت ارزانتری نیز می باشد.
زغال فعال شده و مهندسی شیمی
در تولید زغال فعال شده : مهندس شیمی, می تواند درطراحی فرآیندهای تولید و بازیافت زغال فعال شده متناسب با کاربرد و ویژگی های مورد نظر, طراحی راکتورهای مورد نیاز, کنترل کیفیت محصولات و بهسازی آنها بعالیت داشته باشد.
در فروش زغال فعال شده: مهندس شیمی , به خاطر داشتن اطلاعات لازم از محصول و آشنایی با مصارف آن می تواند در بخش بروش و بازار یابی نیز بعالیت داشته باشد.
در مصرف زغال فعال شده: مهندس شیمی , می تواند در صنایعی که نیاز به استفاده از زغال فعال شده دارند, با تعیین نوع و میزان و شیوه استفاده از زغال فعال شده و کنترل آن ایفای نقش کند.
مقاله بازیافت پلاستیک
مقاله درباره بازیافت پلاستیک ها
بررسی انواع پلاستیک های موجود در زباله
مقالات مرتبط با بازیافت پلاستیک
دانلود مقاله بازیافت پلاستیک
